Το διαπανεπιστημιακό πρόγραμμα αριστείας με τίτλο: «Θαλής – Πολιτισμικές διαμεσολαβήσεις και διαμόρφωση του “Εθνικού χαρακτήρα” στον περιοδικό τύπο του 19ου αιώνα (Χρυσαλλίς)» (Πρόγραμμα ΕΣΠΑ 2007-2015) εκπονήθηκε την περίοδο 2012-2015 με συντονίστρια την Καθηγήτρια Άννα Ταμπάκη.
Σήμερα, το Εργαστήριο φιλοξενεί την βάση δεδομένων του Προγράμματος καθώς και τη σχετική ιστοσελίδα του.
Αναλυτικά:
Πρόγραμμα «ΘΑΛΗΣ»: «Χρυσαλλίς / Chrysallis» - «Πολιτισμικές διαμεσολαβήσεις και διαμόρφωση του «εθνικού χαρακτήρα» στον περιοδικό τύπο του 19ου αιώνα» (Ακρώνυμο: Χρυσαλλίς)
«Cultural transfer and ‘national character’ in nineteenth-century Greek periodicals» (Acronym: Chrysallis)
Διάρκεια έργου: 01.02.2012 – 30.11.2015 (46 Μήνες)
E.Y.: Άννα Ταμπάκη, Καθηγήτρια ΕΚΠΑ / Φιλοξενούμενη Ερευνήτρια ΙΙΕ/ΕΙΕ.
Περιγραφή του έργου
Ο 19ος αιώνας αποτελεί μια περίοδο έντονων ιδεολογικών, πνευματικών και πολιτισμικών αναζητήσεων, καθώς και ποικίλων κοινωνικοπολιτικών ζυμώσεων, που είναι άμεσα συνυφασμένες με τη διαμόρφωση και τη στερέωση της εθνικής ταυτότητας και τον αυτοπροσδιορισμό του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Μεταξύ άλλων: σύσφιξη των σχέσεων με το αρχαιοελληνικό παρελθόν, προσπάθεια αποκατάστασης του Βυζαντίου περί τα μέσα του 19ου αιώνα, προβολή του ελληνοχριστιανικού ιδεώδους και της άρρηκτης συνέχειας του ελληνικού έθνους, αμφίθυμη στάση απέναντι στη Δύση (διαφωτιστικό αίτημα συγχρονισμού με την Ευρώπη, αλλά και αίτημα εθνικής καθαρότητας από τις δυτικές προσμείξεις).
Σημαντικό μέρος αυτών των αναζητήσεων διατυπώνεται μέσα από τον περιοδικό τύπο της εποχής, ο οποίος γνωρίζει σημαντική άνθηση. Η ποικιλία των εντύπων (εγκυκλοπαιδικά περιοδικά, φιλολογικά ή/και οικογενειακά περιοδικά, ημερολόγια) και το εύρος των θεματικών πεδίων που καλύπτουν επιτρέπουν την ανασυγκρότηση της συλλογικής μνήμης, καθώς οι εκδόσεις αυτές απευθύνονται σε ένα ευρύ και ενδεχομένως λιγότερο λόγιο αναγνωστικό κοινό από αυτό των βιβλίων. Οι αναζητήσεις και οι ζυμώσεις που καταγράφονται στην ύλη των περιοδικών παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της νεοελληνικής γραμματείας και σηματοδοτούν τη σχέση της με την ετερότητα. Μέσα από την αρθρογραφία και τις μελέτες που φιλοξενούνται στα περιοδικά ενισχύεται το αίτημα για συγκρότηση μιας «εθνικής λογοτεχνίας» ενώ τροφοδοτούνται συστηματικά οι συζητήσεις για την επίδραση επείσακτων λογοτεχνικών προϊόντων, για τον ελληνοκεντρισμό, για το γλωσσικό ζήτημα, την αναβίωση αρχαίων μέτρων, την εισροή ξένων λογοτεχνικών ρευμάτων κ.λπ.
Μολονότι ο περιοδικός τύπος έχει αποτελέσει αντικείμενο σημαντικών μελετών και ερευνητικών προγραμμάτων (ενδεικτικά για τον 19ο αι., 1995-1997: ΠΕΝΕΔ 484 ΙΝΕ/ΕΙΕ, «Η αναζήτηση της εθνικής φυσιογνωμίας μέσα από ξενόγλωσσα κείμενα. Ερμηνείες και πολιτισμικές δεκτικότητες του Νεότερου Ελληνισμού (Mεταφράσεις, Περιηγητικά κείμενα, 19ος αι.)», με επιστ. υπεύθυνο τη Λουκία Δρούλια· 1995-1997: ΠΕΝΕΔ. «Αρχείο Νεοελληνικής Πεζογραφίας 1830-1880» του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών (Ρέθυμνο), με επιστ. υπεύθυνο τον Νάσο Βαγενά· Κέντρο Ελληνικής γλώσσας, ενώ για τη μεταγενέστερη περίοδο στο πλαίσιο του Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. ΙΙ - «Φύλο Πυθαγόρας ΙΙ - 2005-2008: «Η γυναικεία εικαστική και λογοτεχνική παρουσία στα περιοδικά λόγου και τέχνης (1900-1940)» με επιστ. υπεύθυνο τη Σοφία Ντενίση, κ.ά.), λιγοστά είναι τα έντυπα που έχουν αποδελτιωθεί εξαντλητικά στο σύνολό τους και έχουν γίνει οι απαραίτητες ποιοτικές (και όχι μόνον ποσοτικές) σταθμίσεις.
Η έρευνα αρθρώνεται σε τρεις θεματικές υποενότητες, οι οποίες λειτουργούν αυτόνομα αλλά και συμπληρωματικά η μια προς την άλλη.
Ι. Πολιτισμικές ζυμώσεις: γραμματειακά γένη, λογοτεχνικά και ιδεολογικά ρεύματα
Ε.Υ. 1ης Ερευνητικής Ομάδας: Νάσος Βαγενάς, Καθηγητής Θεωρίας και Κριτικής της λογοτεχνίας, Τ.Θ.Σ., Φιλοσοφική Σχολή, Ε.Κ.Π.Α.
- Ευριπίδης Γαραντούδης, Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, Τομέας Μεσαιωνικής και Νεοελληνικής Φιλολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, ΕΚΠΑ.
- Σοφία Ντενίση, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ιστορίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας, Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης, Α.Σ.Κ.Τ.
- Δέσποινα Προβατά, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ιστορίας του Γαλλικού Πολιτισμού, Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Ε.Κ.Π.Α.
- Αναστασία Αθήνη, Επίκουρη Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, Σχολή Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Πατρών.
Στόχος της 1ης ερευνητικής ομάδας είναι καταρχήν να συμβάλει στη συγκρότηση μιας κοινής και για τις τρεις ομάδες βάσης δεδομένων στην οποία θα καταγραφεί το σύνολο της δημοσιευόμενης ύλης των περιοδικών (πρωτότυπης και μεταφρασμένης) αλλά και των ποικίλων αναφορών σε συγγραφείς, κείμενα, λογοτεχνικά γένη κ.λπ.
Στη συνέχεια, μέσα από την επεξεργασία αυτού του υλικού, η συγκεκριμένη ομάδα θα επικεντρωθεί στον τρόπο με τον οποίον προσλαμβάνονται, επιβιώνουν ή και αναβιώνουν ιδεολογικά και λογοτεχνικά ρεύματα και στην ανάδειξη των όρων που συμβάλλουν στη διαμόρφωση των γραμματειακών γενών (λυρική ποίηση, μυθιστόρημα και διήγημα, χρονογράφημα, λογοτεχνική κριτική, ιστορική αφήγηση, ιστοριογραφία, βιογραφία – ιστορική και πλασματική –, κ.λπ.).
ΙΙ. Η πρόσληψη των δραματουργικών ειδών (συγγραφείς, ιδεολογικά και αισθητικά ρεύματα, θεωρία του δράματος): ποιητικό θέατρο, θέατρο πρόζας και λυρικό θέατρο.
Ε.Υ. 2ης ερευνητικής ομάδας: Χρυσόθεμις Σταματοπούλου – Βασιλάκου, Καθηγήτρια Θεατρολογίας – ιστορίας και βιβλιογραφίας του νεοελληνικού θεάτρου, Τ.Θ.Σ., Φιλοσοφική Σχολή, Ε.Κ.Π.Α.
- Γωγώ Βαρζελιώτη, Λέκτωρ Θεατρολογίας – Ιστορίας του Θεάτρου της Αναγέννησης και του Μπαρόκ, Τ.Θ.Σ., Φιλοσοφική Σχολή, Ε.Κ.Π.Α.
- Αύρα Ξεπαπαδάκου, Λέκτωρ Θεατρολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, Τομέας Θεάτρου και Κινηματογράφου, Πανεπιστήμιο Κρήτης.
- Αλεξία Αλτουβά, Λέκτωρ Θεατρολογίας – Ιστορίας του Νεοελληνικού Θεάτρου με έμφαση στην Υποκριτική, Τ.Θ.Σ., Φιλοσοφική Σχολή, Ε.Κ.Π.Α.
Αντικείμενο της 2ης ερευνητικής ομάδας αποτελεί ο εντοπισμός, η καταγραφή, η συγκέντρωση και η αξιολόγηση όλων των σχετικών με το ποιητικό θέατρο, το θέατρο πρόζας και το λυρικό θέατρο κειμένων που δημοσιεύονται στον περιοδικό τύπο του 19ου αιώνα, με τελικό στόχο:
- Την κατάταξη και μελέτη των δραματουργικών ειδών (ποιητικό θέατρο & θέατρο πρόζας: εθνικό δράμα, τραγωδία, κωμωδία πολύπρακτη, κωμωδία μονόπρακτη, μυθιστορηματικό δράμα, ρεαλιστικό δράμα, σατιρικοί διάλογοι· λυρικό θέατρο: όπερα, οπερέτα, κωμειδύλλιο, επιθεώρηση) στην ελληνική και ξένη δραματουργία.
- Την αξιοποίηση του κάθε είδους πληροφοριακού υλικού που μπορεί να προκύψει από κείμενα ειδήσεων, βιογράφηση συγγραφέων και ερμηνευτών, σχολιασμού και κριτικής έργων και παραστάσεων.
- Τη μελέτη και κωδικοποίηση της σύνθετης διαδικασίας πρόσληψης τόσο της ξένης δραματουργίας (εκλεκτική αφομοίωση γλωσσικών, τεχνοτροπικών και άλλων πολιτισμικών δεδομένων) όσο και της αρχαιότητας που κατέχει σημαντική θέση στην αποκρυστάλλωση της θεωρίας του «εθνικού δράματος».
ΙΙΙ. Θεωρήσεις διαπολιτισμικών σχέσεων και μεταφορών: Η εθνική γραμματεία ανάμεσα στο ξένο και στο οικείο
Ε.Υ. 3ης ερευνητικής ομάδας: Αλεξάνδρα Λιανέρη, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Φιλολογίας, Α.Π.Θ.
- Γιώργος Βάρσος, Επίκουρος Καθηγητής Μετάφρασης – Μεταφρασεολογίας, Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Τ.Θ.Σ., Φιλοσοφική Σχολή, Ε.Κ.Π.Α.
- Κατερίνα Καρακάση, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Γερμανικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, ΕΚΠΑ.
- Αγγελική Σπυροπούλου, Επίκουρη Καθηγήτρια Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, Τ.Θ.Σ., Σχολή Καλών Τεχνών, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
- Άννα Ταμπάκη, Καθηγήτρια Θεατρολογίας – Ιστορίας του Θεάτρου και Ιστορίας των Ιδεών, Τ.Θ.Σ., Φιλοσοφική Σχολή, Ε.Κ.Π.Α. / Φιλοξενούμενη Ερευνήτρια ΙΙΕ/ΕΙΕ.
Στόχος της 3ης ερευνητικής ομάδας είναι η μελέτη και κωδικοποίηση θεωρητικών αντιλήψεων για τις διαπολιτισμικές σχέσεις και μεταφορές, οι οποίες διατυπώνονται σε κείμενα κριτικής, πρωτότυπα ή μεταφρασμένα, δημοσιευμένα στον περιοδικό τύπο του 19ου αιώνα. Η έρευνα αυτή επιχειρεί να μελετήσει με ποιο τρόπο έννοιες και προσεγγίσεις που πραγματεύονται το ξένο συνιστούν ένα βασικό άξονα διαμόρφωσης της έννοιας της «εθνικής» γραμματείας και των πολλαπλών μορφών ταυτότητας – όπως για παράδειγμα, εθνικής, ευρωπαϊκής, βαλκανικής – που εγγράφονται σ’ αυτήν.
Αυτό σημαίνει ότι η εθνική γραμματεία δεν προσεγγίζεται ως ένα κλειστό πεδίο πολιτισμικής κληρονομιάς, αλλά ως μια διαρκής αντιπαράθεση του οικείου με το ξένο, στο πλαίσιο της οποίας τα όρια αυτού που ορίζεται ως «έθνος» ή «εθνικό» διατυπώνονται ως ρευστά και διαρκώς μεταβαλλόμενα. Στόχος της ομάδας είναι να μελετήσει τον τρόπο με τον οποίο τόσο το περιεχόμενο όσο και οι μορφές της εθνικής γραμματείας και παράδοσης αντιμετωπίζονται από την κριτική ως προνομιακά πεδία συζήτησης αυτών των ορίων.
Επιστημονικοί Συνεργάτες:
- Αικατερίνη Διακουμοπούλου-Ζαραμπούκα, Δρ. Θεατρολογίας, Διδάσκουσα Π.Δ. 407, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας (Συνεργάτης 2ης Ερευνητικής Ομάδας).
- Έλενα Παπαλεξίου, Δρ. Θεατρολογίας Paris IV (Σορβόννη), εκλεγείσα Λέκτωρ στο Τ.Θ.Σ., Σχολή Καλών Τεχνών, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου (Συνεργάτης 2ης Ερευνητικής Ομάδας).
- Μαρία Σπυριδοπούλου, Δρ. Συγκριτικής Φιλολογίας Α.Π.Θ., ΕΕ.ΔΙ.Π. με αντικείμενο τη θεατρική μετάφραση και την ιταλική θεατρική ορολογία, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, Σχολή Καλών Τεχνών, Παν/μιο Πελοποννήσου (Συνεργάτης 3ης Ερευνητικής Ομάδας).
Μετακαλούμενη Ερευνήτρια
- Άλκηστις Σοφού, Maître de Conférences, Institut Néohellénique à la Sorbonne, Université de Paris IV-Sorbonne.
Συμμετέχουν επίσης περίπου είκοσι (20) Υ.Δ. και μεταπτυχιακοί φοιτητές από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Α.Π.Θ., το Πανεπιστήμιο Πατρών, το Ιόνιο Πανεπιστήμιο και το Πανεπιστήμιο Κρήτης.
Ακολουθεί απόσπασμα από τα συμπεράσματα της Αξιολόγησης του προγράμματος που έγινε από τους έγκριτους νεοελληνιστές, συγκριτολόγους, ιστορικούς των ιδεών και μελετητές του τύπου του 19ου αιώνα Μαριλίζας Μητσού, Βίκυς Πάτσιου, Κατερίνας Carpinato και Λάμπρου Βαρελά (Αθήνα / Βενετία / Θεσσαλονίκη / Παρίσι, 28 Δεκεμβρίου 2015):
«[…] Τα αποτελέσματα του ερευνητικού προγράμματος κρίνονται στο σύνολό τους αξιόλογα και απολύτως αξιοποιήσιμα στην έρευνα. Η βάση δεδομένων και οι δημοσιευμένες εργασίες σε τρεις αυτοτελείς τόμους, μαζί με τις συνεργασίες σε έναν τέταρτο τόμο και τον υπό έκδοση τόμο για τη μουσική σαλονιού συνιστούν σημαντική συμβολή στο πεδίο των νεοελληνικών και συγκριτολογικών σπουδών, που καμιά μελλοντική ερευνητική δραστηριότητα για τις πολιτισμικές μεταφορές, τη μετάφραση και τον περιοδικό Τύπο του 19ου αιώνα δεν θα μπορεί να αγνοήσει. Το ερευνητικό πρόγραμμα λειτούργησε υποδειγματικά ως προς την ανάπτυξη διεπιστημονικών, διαπανεπιστημιακών και διατμηματικών συνεργασιών, ως προς την ενίσχυση νέων επιστημόνων, τον συντονισμό ποικίλων δραστηριοτήτων και την καλλιέργεια της συλλογικής εργασίας. Λειτούργησε υποβοηθητικά στην εκπόνηση διδακτορικών και μεταπτυχιακών εργασιών, στη διοργάνωση επιστημονικών συναντήσεων και στη δημιουργία ακαδημαϊκών δικτύων. Οι συντελεστές του είναι αξιέπαινοι για τον όγκο της δουλειάς που διεκπεραίωσαν, τη συνέπεια και τη μεθοδικότητά τους, και αξίζει να αποτελέσουν πρότυπο για μελλοντικά ερευνητικά προγράμματα στο χώρο των πολιτισμικών σπουδών».
